Ітэльмэнская мова

Ітэльмэнская мова (саманазва: итәнмән’ин крвэԓхатас^[1]), таксама заходнеітэльмэнская, альбо заходнекамчадальская, належыць да чукоцка-камчацкае моўнае сям’і. На гэтай мове размаўляюць карэнныя жыхары заходняга ўзьбярэжжа Камчаткі. Паводле зьвестак на 1993 год засталося менш за 100 прыродных носьбітаў мовы, што жылі ў некалькіх паселішчах на паўднёвым захадзе тагачаснай Карацкай аўтаномнай акругі. Пераважная большасьць з 3180 этнічных ітэльмэнаў (зьвесткі Перапісу насельніцтва 2002 г.) зьяўляюцца расейскамоўнымі моналінгвамі, ў тым ліку цераз забарону маладым ітэльмэнам (пакаленьня 1960-х гг.) размаўляць на роднай мове ў школе. У цяперашні час робяцца спробы захаваньня ды адраджэньня гэтае мовы, яна вывучаецца як прадмет у некалькіх школах Камчацкага краю.

Заходнеітэльмэнская мова на сёньняшні дзень зьяўляецца адзінаю жывою моваю камчацкай групы чукоцка-камчацкіх моваў. Падзяляецца на дзьве гаворкі.

Гісторыя

Сучаснасьць

Цяпер ітэльмэнская мова знаходзіцца на мяжы выміраньня, большасьць прыродных носьбітаў мовы (ва ўзросьце больш за 60 год) жывуць у паселішчах на ўсім заходнім узьбярэжжы паўвыспы. Да таго ж, ітэльмэнская мова апошнім часам разьвіваецца пад значным лексычным, часткова таксама граматычным і фаналягічным уплывам расейскай мовы. Дзеля адраджэньня нацыянальнае мовы з 1990-х гадоў публікуюцца адукацыйныя матар’ялы. У 2014 годзе краявая бібліятэка арганізавала курсы ітэльмэнскае мовы, якія выклікалі зацікаўленьне ня толькі ў асяродзьдзі патэнцыйных носьбітаў.

Фаналёгія

Фанэтычны інвэнтар ітэльмэнскае мовы шырэйшы за іншыя мовы сям’і, да якой яна належыць. У пэўных умовах узьнікаюць даволі складаныя кансанантныя клястэры (згукі, спалучэньні зычных). Сынгарманізм таксама існуе, але адразьняецца ад чукоцкага ды карацкага.

Паводле Валодзіна (1997), інвэнтар зычных выглядае наступным чынам (паказаныя сымбалі IPA разам з артаграфічнымі адпаведнікамі) ^[2]

		Bilabial	Alveolar	Palatal	Velar	Uvular
Plosive and Affricate	voiceless	p ⟨п⟩	t ⟨т⟩	t͡ʃ ⟨ч⟩	k ⟨к⟩	q ⟨ӄ⟩
Plosive and Affricate	ejective	pʼ ⟨п'⟩	tʼ ⟨т'⟩	t͡ʃʼ ⟨ч'⟩	kʼ ⟨к'⟩	qʼ ⟨ӄ'⟩
Fricative/ Approximant	voiceless	ɸ ⟨ф⟩	s ⟨с⟩		x ⟨х⟩	χ ⟨ӽ⟩
Fricative/ Approximant	voiced	β ⟨в⟩	z ⟨з⟩	j ⟨й⟩
Nasal		m ⟨м⟩	n ⟨н⟩	ɲ ⟨њ⟩	ŋ ⟨ӈ⟩
Lateral			l ⟨л⟩	ʎ ⟨љ/ӆ⟩
Trill			r ⟨р⟩

Да таго ж, у некаторых крыніцах адзначаецца фанэматычны статус гуку /ʔ/, гляталізаваных назальных ды лятэральных зычных, напр. /mˀ/, /nˀ/, /lˀ/. Няяснаю застаецца клясыфікацыя 's' ды 'z', а таксама лябіялізаваных зычных.

Пяць галосных ітэльмэнскае мовы дакладна зьяўляюцца асобнымі фанэмамі: /a/, /e/, /i/, /o/, ды /u/. Шва ([ə]) зьяўляецца асобным гукам зь няпэўным фанэматычным статусам.

Клясыфікацыя

Зьнешні ўплыў на марфалёгію

Сынтакс

Ітэльмэнская мова аглютынатыўная, разьвітая афіксацыя як імёнаў, гэтак і дзеясловаў. Прэфіксы практычна адсутныя.

Асноўны парадак словаў у сказе ُSOV. Лічэбнікі ды ўказальныя словы ў сказе знаходзяцца перад назоўнікам, да якога адносяцца. Прыметнікі могуць ставіцца як перад назоўнікамі, гэтак і пасьля іх^[3]

Артаграфія

Ітэльмэнская мова ня мае адзінага літаратурнага стандарту. Дасьледнік Камчаткі Крашаніньнікаў запісаў узоры ітэльмэнскай міталёгіі, але апублікаваў іх на расейскай мове. Жывая народная мова (захаваліся аўдыёзапісы толькі заходнеітэльмэнскай гаворкі пачатку дваццатага стагодзьдзя) ня вельмі адразьняецца ад тое, што выкарыстоўваецца ў спробах пісьмовага стандартызаваньня.

У 1932 годзе зацьверджаны ітэльмэнскі лацінскі альфабэт, апублікаваны лемантар і падручнік матэматыкі. Аўтар падручніка — Лізавета Арлова, якая супрацоўнічала з групаю студэнтаў-ітэльмэнаў. Пасьля заканчэньня працэсу кірылізацыі ітэльмэнская мова сталася цалкам бесьпісьмоваю.

Ітэльмэнская лацінка 1930-х^[4]

А а	B b	C c	D d	E e	F f	G g	H h
I i	Ь ь	J j	K k	L l	Ł ł	M m	N n
Ŋ ŋ	O o	P p	Q q	R r	S s	T t	U u
W w	X x	Z z

У 1984 годзе створаны ітэльмэнскі кірылічны альфабэт, які быў канчаткова зацьверджаны ў 1988 годзе, калі быў апублікаваны другі ітэльмэнскі лямантар, а пазьней таксама падручнік для другое клясы і дзьвюхмоўны слоўнік. Ітэльмэнская мова выкладаецца як прадмет у пачатковых школах рэгіёну. also published. In 1993 the Itelmen alphabet book was republished. У 2002 на ітэльмэнскую мову перакладзенае Эвангельле паводле Лукі. Усе гэтыя працы апублікаваныя выключна на паўднёвай гаворцы.

Ітэльмэнскі кірылічны альфабэт

^[5]

А а	Ӑ ӑ	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	К к	К’ к’	Ӄ ӄ	Ӄ’ ӄ’
Л л	Љ љ	Ԯ ԯ (Ӆ ӆ)	М м	Н н	Њ њ	Ӈ ӈ	О о
О̆ о̆	П п	П’ п’	Р р	С с	Т т	Т’ т’	У у
Ў ў	Ф ф	Х х	Ҳ ҳ	Ц ц	Ч ч	Ч’ ч’	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Ә ә	Э э	Ю ю	Я я

Апрача гэтых літараў, у навучальнай літаратуры шырока выкарыстоўваюцца знак лябіялізацыі (˚) ды апостраф (ʼ) для цьвёрдага прыступу. Літары Ă ă, Ŏ ŏ, Ў ў не ўваходзяць да альфабэту, які выкарыстоўваецца ў навучальнай літаратуры. У пераважнай большасьці публікацыяў выкарыстоўваюцца літары "Ԓ ԓ" і "Ӽ ӽ" замест адпаведна "Ԯ ԯ (Ӆ ӆ)" і "Ҳ ҳ" .

Крыніцы

^ Fortescue, Michael. 2005.
^ One of the few other languages that does this, though without the ejectives, is the Hill dialect of Mari.
^ http://wals.info/languoid/lect/wals_code_ite
^ Y. P. Alkor.
^ K. N. Khaloymova.

Літаратура

Володин А. П. Ицельменский язык. Л., 1976.
Володин А. П. Ицельмены. М., 1995. (2-е изд. СПб, 2003).
Володин А. П., Халоймова К. Н. Словарь ицельменско-русский и русско-ицельменский. Л., 1989.
Дыбовски Б., Словарь ицельменского языка. Warszawa: Energeia, 1998. 236 с.
Дюрр М., Кастэн Э., Халоймова К. Н., Ицельменский язык и культура. Münster/ Berlin : Waxmann, 2001. (Multimedia CD-ROM)
Крашэнинников С. П. Описание земли Камчатки. М.; Л., 1949. [1], [2]
Молл Т. А. Очерк фонетики и морфологии седанкинского диалекта ицельменского языка // Учен. зап. ЛГПИ, 1960, т. 167.
Скорик П. Я. К проблеме языковой общности аборигенов северо-востока Азии // ВЯ, 1977, № 3.
Старкова И. К. Ицельмены. Мацериальная культура XVIII — 60-е годы XX века. М., 1976.
Сцебницкий С. Н. Ицельменский (камчадальский) язык // Языки и письменносць народов Севера. Л., 1934, ч. III.
Мэл ланом Луканк нкэлычэн. Эвангелие от Луки на ицельменском языке с дословным обратным перэводом на русский. М., 2002.
Bogoras W. Chukchee // Handbook of American Indian Languages / Ed. by F. Boas. Washington, 1922.
Georg, R.S., and Alexander P. Volodin. Die itelmenische Sprache. Wiesbaden: Harrassowitz, 1999.
Kamchadal Texts collected by W. Jochelson. / Ed. by D. S. Worth. Los Angeles, 1961.
Radliński I. Słowniki narzeczy ludów kamczackich // Rozprawy Wydzału filologicznego Akademii Umiejętności w Krakowie XVI—XVIII, 1891—1894.
Worth D. S. La place du kamtchadal parmi les langues soi-disant paleosiberiennes // Orbis, 1962, t. XI. No 2.

Вонкавыя спасылкі

[1] Fortescue, Michael. 2005.

[2] One of the few other languages that does this, though without the ejectives, is the Hill dialect of Mari.

[3] ttp://wals.info/languoid/lect/wals_code_ite

[4] Y. P. Alkor.

[5] K. N. Khaloymova.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]